آزمایش ERCP یک روش تشخیصی و درمانی است که برای مشاهده و بررسی کیسه صفرا و پانکراس ( لوزالمعده) استفاده می‌شود. در صورتی که بیمار دچار مشکلاتی همچون سنگ کیسه صفرا، گرفتگی مجرای صفراوی و یا التهاب کیسه صفرا و پانکراس شده باشد، پزشک از این روش اندوسکوپی جهت مشاهده و تشخیص عارضه فرد استفاه می‌کند. در فرآیند ERCP یک لوله انعطاف‌پذیر اندوسکوپ به همراه دوربین کوچک آن، از طریق دهان به درون دستگاه گوارش فرستاده می‌شود. پس از رسیدن لوله به کیسه صفرا یک ماده رنگی تزریق خواهد شد و شرایط دستگاه گوارش بیمار به کمک دستگاه تصویر برداری ایکس بررسی می‌شود. در نهایت نیز پزشک پس از مشاهده و بررسی، درمان مناسب مانند فنرگذاری را انجام خواهد داد. این فرایند نسبتا کم‌تهاجم است و در برخی موارد می‌تواند جایگزین جراحی سنگ کیسه صفرا باشد.
ERCP چیست؟
ERCP روشی است که پزشک به کمک آن می‌تواند لوله‌های باریک داخل بدن که پانکراس و مجرای صفراوی نام دارند را مشاهده و بررسی کند. این لوله‌ها در نزدیکی معده قرار دارند و و ظیفه آنها انتقال شیره گوارشی از کبد و پانکراس به روده است.
در روش ERCP پزشک از یک لوله انعطاف‌پذیر به نام اندوسکوپ استفاده می‌کند. قطر اندوسکوپ یا اسکوپ، تقریبا قطر انگشت اشاره است. این لوله از طریق دهان وارد معده و قسمت ابتدایی روده، به نام دوازدهه (اثنی‌عشر) می‌شود. سپس پزشک یک لوله پلاستیکی کوچک و انعطاف‌پذیر را از طریق اسکوپ رد کرده و ماده‌ای رنگی را تزریق می‌کند که در تصاویر اشعه ایکس مشخص خواهد بود. این کار پزشک را قادر می‌سازد تا مجاری را مشاهده کرده و عملکرد آنها را مورد بررسی قرار دهد.
کاربردهای ERCP
برخی از مواردی که انجام ERCP در آنها توصیه می‌شود شامل:
- تشخیص: جهت تشخیص مشکلات مربوط به پانکراس، مجاری صفراوی، کیسه صفرا و کبد
- خارج کردن سنگ: برای خارج کردن سنگ کیسه صفرا که در مجاری صفراوی گیر کرده است نه در کیسه صفرا
- فنرگذاری: برای افرادی که مجرای صفراوی یا پانکراس آنها دچار تنگی یا انسداد شده است
- اسفنکتروتومی اندوسکوپی صفرا: ایجاد سوراخ کوچک در مجاری صفراوی و مجاری پانکراس به منظور تخلیه پانکراس، صفرا یا سنگ‌های کوچک کیسه صفرا
- برداشتن فنر: خارج کردن فنری که قبلا برای درمان پانکراس، مجاری صفراوی، کبد یا کیسه صفرا قرار داده شده بود
- تخلیه مایع: ممکن است برای تخلیه مایعات جمع‌شده در پانکراس از ERCP استفاده شود
چه کسانی باید ERCP انجام دهند؟
انجام ERCP به پزشک کمک می‌کند تا دلایل احتمالی علائم بیمار را تشخیص دهد. ممکن است در موارد زیر این آزمایش تجویز شود:
- اگر در آزمایشات خون بیمار، علائمی از مشکلات کبد مشاهده شود
- اگر بیمار دچار التهاب شدید پانکراس (پانکراتیت) باشد
- جهت اطلاع از اندازه تومور (مرحله بیماری)
- اگر پزشک مشکوک به مسدود بودن مجاری صفراوی باشد. این وضعیت باعث بروز علائمی مانند زرد شدن پوست و سفیدی چشم، خارش، درد شکم و ادرار تیره می‌شود
- در صورتی که عفونت موجب انسداد مجاری صفراوی شده باشد
- در صورتی که سنگ کیسه صفرا در کیسه صفرا و در مجاری صفراوی مشترک، گیر کرده باشد
- در صورت ابتلا به پانکراتیت حاد یا مزمن
- جهت تشخیص کیست‌های کاذب پانکراس
- در صورت نشت مایع از مجاری صفراوی یا پانکراس
- ممکن است از ERCP به‌عنوان بخشی از درمان نیز استفاده شود. به عنوان مثال اگر مجاری صفرا یا پانکراس مسدود شده باشند، پزشک می‌تواند با کمک ERCP یک لوله پلاستیکی یا فلزی (استنت) را داخل مجاری قرار دهد تا مشکل انسداد برطرف شود.
با این حال ممکن است متخصص گوارش (گاستروانترولوژیست) برای مقاصد دیگر نیز انجام ERCP را تجویز کند.
چه افرادی نمی‌توانند ERCP انجام دهند؟
چه افرادی نمی‌توانند ERCP انجام دهند؟
در موارد زیر، امکان انجام ERCP وجود نخواهد داشت:
- انسداد مجاری درختی صفراوی به دلیل جراحی دستگاه گوارش (GI)
- وجود کیسه (دیورتیکول مری) یا هرگونه ناهنجاری در مری که انجام این را با مشکل مواجه می‌کند. در برخی موارد ERCP تنظیم و انجام می‌شود
- آزمایش بلع باریم که اخیرا انجام شده باشد، در نتایج ERCP اختلال ایجاد خواهد کرد
- بر اساس سلامت عمومی فرد، ممکن است خطرات دیگری نیز وجود داشته باشد. پیش از انجام این، حتما شرح حال کاملی از خودتان به پزشک ارائه دهید.
آمادگی‌های پیش از انجام ERCP
متخصص گوارش (گاستروانترولوژیست) یا پزشک عمومی که باید ERCP را برای شما انجام دهد، درباره خطرات و مزایای آن با شما صحبت خواهد کرد. پس از آن برای انجام ERCP رضایت‌نامه‌ای را مبنی بر این که می‌دانید این فرآیند است، امضا خواهید کرد. بایدها و نبایدها پیش از انجام عمل به شما گفته خواهد شد. برخی موارد کلی که باید پیش از این عمل رعایت شود شامل:
- پیش از این عمل، 8 ساعت از خوردن و آشامیدن خودداری کنید. تا دو ساعت قبل از عمل می‌توانید چند جرعه آب بنوشید.
- ممکن است داروهایی که را پزشک تجویز کرده باشد را در روز عمل مصرف کنید؛ این داروها را تنها با یک جرعه آب استفاده کنید.
- مصرف برخی از داروها همچون داروهای رقیق کننده خون را باید پیش از این عمل قطع کنید.
- شرایطی همچون بارداری، ابتلا به دیابت و یا شرایط خاص همچون مشکلات قلبی و ریوی باید از قبل به پزشک اطلاع داده شوند.
پس از درمان، باید فردی همراهتان باشد تا شما را به خانه ببرد و در صورت لزوم نیز شب هم از شما مراقبت کند. با این حال، درباره نحوه صحیح مراقبت‌های پس از از پزشک خود سؤال کنید.
مراحل ERCP
ERCP ممکن است به صورت سرپایی یا به عنوان بخشی از درمان و در طول بستری بودن فرد در بیمارستان انجام شود. انجام این فرآیند، با توجه به وضعیت بیمار و مهارت پزشک معمولا متفاوت خواهد بود.
به طور کلی فرآیند ERCP به شرح زیر است:
- استفاده از هرگونه لباس یا زیورآلات که موجب ایجاد اختلال در روند کار می‌شود، کاملا ممنوع است.
- باید لباس‌های خود را در بیاورید و گان بپوشید.
- لوله وریدی (IV) داخل رگ دست شما قرار داده می‌شود.
- ممکن است در طول انجام این عمل، از طریق لوله‌ای در بینی اکسیژن دریافت کنید.
- باید بر روی تخت تصویربرداری اشعه ایکس به پهلوی چپ و یا بر روی شکم دراز بکشید.
- ممکن است داروی بی‌حسی به گلوی شما اسپری شود. این کار مانع عق زدن شما در حین وارد کردن اندوسکوپ به گلو خواهد شد. در زمان انجام این عمل نمی‌توانید آب دهان خود را قورت بدهید؛ لذا آب دهان شما با ساکشن تخلیه خواهد شد.
- به منظور جلوگیری از گاز گرفتن اندوسکوپ و به منظور محافظت از دندان‌های شما از گارد دهانی استفاده خواهد شد.
- پس از بی‌حس شدن گلو و تأثیر داروی آرام‌بخش، پزشک اندوسکوپ را از طریق مری وارد معده و اثنی‌عشر می‌کند تا به مجاری صفراوی برسد.
- لوله باریکی از طریق اندوسکوپ وارد مجاری صفراوی شده و رنگ حاجب (نوعی رنگ مخصوص که به پررنگ کردن بخش‌هایی خاصی از بدن کمک می‌کند) به داخل این مجاری تزریق خواهد شد. ممکن است پیش از تزریق رنگ، هوا نیز تزریق شود. این امر باعث می‌شود احساس کنید شکمتان پر است.
- تصاویر اشعه ایکس از چندین جهت مختلف گرفته می‌شود. ممکن است برای انجام این کار لازم باشد وضعیت خود را تغییر دهید.
- پس از تهیه تصاویر اشعه ایکس مجاری صفراوی، لوله‌ای که برای تزریق رنگ وارد شده است به سمت پانکراس هدایت خواهد شد. رنگ حاجب به مجرای پانکراس تزریق شده و تصاویر اشعه ایکس تهیه می‌شود. مجددا در این مرحله نیز ممکن است لازم باشد وضعیت خود را تغییر دهید.
- در صورت لزوم، پزشک از مایعات یا بافت‌ها، نمونه‌برداری خواهد کرد. پزشک ممکن است اقدامات دیگری نیز انجام دهد و وسایل کوچکی را وارد کند تا:
- مجاری تنگ یا بسته را باز کند
- سنگ‌ها را بشکند یا خارج کند
- بیوپسی (نمونه‌برداری) انجام دهد یا تومور موجود در مجاری را خارج کند
- فنر (لوله‌های باریکی که پزشک داخل مجاری تنگ قرار می‌دهد تا باز بمانند) قرار دهد. همچنین ممکن است پزشک برای جلوگیری از نشت صفرا پس از جراحی کیسه صفرا یک فنر موقتی نیز قرار دهد.
- پس از ثبت تصاویر اشعه ایکس و انجام سایر امور مرتبط، اندوسکوپ خارج خواهد شد.
مراقبت‌های بعد از ERCP
مراقبت‌های پس از انجام ERCP به شرح زیر است:
- اغلب 1 الی 2 ساعت پس از این عمل در بیمارستان یا مرکز درمان می‌مانید تا اثر بی‌حسی و آرام‌بخش از بین برود. در برخی موارد ممکن است بعد از ERCP، یک شب در بیمارستان بستری شوید.
- ممکن است تا مدت کمی بعد از انجام این آرمایش، حالت تهوع داشته باشید.
- ممکن است 1 الی 2 روز گلو درد داشته باشید.
- در صورت عدم وجود مشکل در بلع، می‌توانید رژیم غذایی عادی خود را داشته باشید.
- باید یک روز کامل در منزل استراحت کنید.
- از مصرف الکل و قرص خواب‌آور پرهیز کنید.
پس از عمل، دستورات لازم به شما داده خواهد شد که باید از تمامی آنها پیروی کنید.
عوارض ERCP
انجام ERCP شامل عوارض جانبی زیر است:
- پانکراتیت (التهاب پانکراس)
- عفونت مجاری صفراوی یا کیسه صفرا
- خونریزی شدید که هموراژ نامیده می‌شود
- واکنش غیرعادی به داروی آرام‌بخش، مانند مشکلات تنفسی یا قلبی
- سوراخ شدن مجاری صفراوی یا پانکراس یا اثنی‌عشر در نزدیکی دهانه آن که مجاری صفراوی و پانکراس به آن متصل می‌شوند
- آسیب بافتی بر اثر تابش اشعه ایکس. شما باید از پزشک خود درباره میزان تابش اشعه ایکس برای این عمل سؤال کنید. میزان اشعه ایکسی که تابیده می‌شود، شما را در خطر قرار گرفتن در معرض تشعشعات قرار می‌دهد.
- اگر باردار یا مشکوک به بارداری باشید، قرار گرفتن در معرض تشعشعات، موجب ایجاد ناهنجاری در جنین خواهد شد.
- ممکن است به دارو، رنگ حاجب، بتادین یا لاتکس حساسیت داشته باشید.
- مرگ، البته این عارضه نادر است.
طبق تحقیقات، این عوارض در 5 الی 10% آرمایشات ERCP رخ می‌دهند. (منبع)
چه زمان باید فوراً به پزشک مراجعه کنید؟
- مدفوع خونی، سیاه یا تیره
- درد قفسه سینه
- تب
- دل دردی که به مرور بدتر شود
- مشکلات تنفسی
- زرد شدن پوست یا چشم‌ها
- مشکل در بلع یا گلو دردی که بدتر شود
- تهوع، مخصوصاً اگر استفراغ شما خونی یا مانند تفاله قهوه باشد.
روش‌های جایگزین ERCP
برای تشخیص مشکلات مجاری صفراوی از روش‌های دیگری نیز می‌توان استفاده کرد، اما این روش‌ها برای درمان عارضه، کاربردی ندارند.
- می‌توان از سی‌تی اسکن کمک گرفت، اما دقت آن کم است و غده‌های کوچک (کوچک‌تر از 1 سانتی‌متر) را نشان نخواهد داد. با کمک سی‌تی اسکن نمی‌توان نمونه‌برداری کرد و یا برای درمان مشکل فنرگذاری انجام داد.
- از ام‌آرآی (MRI) می‌توان تا حدی کمک گرفت، اما نمی‌توان مجاری صفراوی را به طور مستقیم مشاهده کرد. با کمک این روش نمی‌توان نمونه‌برداری یا فنرگذاری کرد. در صورت وجود قطعات فلزی مانند ضربان‌ساز یا مفصل مصنوعی نیز نمی‌توان از ام‌آرآی استفاده کرد.
- با کمک اولتراسوند (سونوگرافی) می‌توان تصاویری از مجاری صفراوی تهیه کرد، اما نمی‌توان نمونه‌برداری یا فنرگذاری کرد.
- از سونوگرافی اندوسکوپی (EUS) نیز کمی قابل استفاده است؛ با این حال نمی‌توان با کمک این روش، سنگ‌ها را خارج کرد یا اسفنکتروتومی (ایجاد برش در انتهای مجاری صفراوی) و فنرگذاری انجام شود.
تنها روش درمانی جایگزین، کولانژیوگرافی ترانس‌هپاتیک پوستی (PTC) است. در این روش سوزنی از طریق پوست وارد کبد می‌شود و با کمک اشعه ایکس، مجاری صفراوی دیده خواهد شد. با این حال، PTC عوارض بیشتری دارد.
هزینه ERCP
هزینه اندوسکوپی بر اساس نوع فرآیند یعنی تشخیصی یا درمانی بودن آن و نیاز به فنرگذاری ممکن است در هر بیمار، تفاوت داشته باشد. از این رو نمی‌توان مبلغ دقیقی را به عنوان هزینه ERCP در نظر گرفت. علاوه بر این، هزینه این فرآیند تشخیصی در مراکز دولتی و خصوصی متفاوت است و هزینه آن در مراکز دولتی، پایین‌تر خواهد بود. البته هزینه‌های آزمایش شما در اغلب موارد توسط بیمه پوشش داده خواهد شد.
سخن پایانی
ERCP تقریبا کم‌خطر است. این عمل به پزشک کمک می‌کند تا علت برخی از مشکلات مجاری صفراوی و سیستم گوارش را تشخیص دهد. همچنین ERCP می‌تواند به درمان این مشکلات نیز کمک کند. پزشک در روز عمل و یا پس از نمونه‌برداری درباره تشخیص و روش‌های درمانی با شما صحبت خواهد کرد.
سؤالات متداول
آیا ERCP درد دارد؟
فرد حین انجام ERCP دردی احساس نخواهد کرد، زیرا این آزمایش تحت بیهوشی انجام می‌شود. بعد از این عمل، برخی افراد دچار دل درد می‌شوند که پس از 24 الی 48 ساعت برطرف خواهد شد.
چقدر طول می‌کشد تا نتیجه ERCP مشخص شود؟
نتایج ERCP معمولا 30 الی 45 دقیقه پس از انجام آزمایش در دسترس خواهد بود.
کی می‌توانم جواب ERCP را بگیرم؟
پزشک می‌تواند تشخیص خود را بلافاصله با شما در میان بگذارد. نتایج نمونه‌برداری ممکن است تا دو هفته زمان ببرد.
ERCP چقدر طول می‌کشد؟
ERCP معمولا 45 الی 60 دقیقه طول می‌کشد؛ مگر این‌که نیاز به تکرار باشد و یا مشکل بیمار پیچیده باشد، که در این‌صورت 90 الی 120 دقیقه طول خواهد کشید.
آیا در دوران بارداری می‌توان ERCP انجام داد؟
برخی توصیه می‌کنند که ERCP بهتر است در سه ماهه دوم انجام شود؛ اگرچه انجام این آزمایش در تمامی مراحل بارداری ایمن است. (منبع)
آیا ERCP ایمن است؟
ERCP کم‌خطر است؛ با این حال احتمال بروز عوارض جانبی وجود دارد. این عوارض ممکن است شامل پانکراتیت (التهاب پانکراس)، عفونت، سوراخ شدن روده یا خونریزی باشد.
آیا بعد از ERCP کوله‌سیستکتومی (برداشتن کیسه صفرا) الزامی است؟
کوله‌سیستکتومی بعد از ERCP الزامی نیست.؛ این عمل تنها در مواردی که فرد سنگ کیسه صفرا یا سنگ CBD داشته، انجام خواهد شد.
طول دوران نقاهت ERCP چقدر است؟
طول دوران نقاهت ERCP حدود 6 ساعت است و معمولا به‌صورت سرپایی یا با 24 ساعت بستری شدن در بیمارستان انجام می‌شود.
آیا می‌توان با ERCP سنگ صفرا را خارج کرد؟
در برخی موارد تیم ما توانسته از طریق مجاری سیستیک و با کمک اسکوپ و خارج کردن سنگ یا لیتوتریپسی (سنگ‌شکنی) سنگ صفرا را با ERCP خارج کند. این موارد آزمایشی بوده و هنوز تأیید نشده‌اند.
آیا می‌توان ERCP را بدون بیهوشی انجام داد؟
ERCP تهاجمی بوده و بهتر است تحت بیهوشی عمومی کوتاه‌مدت انجام شود تا برای بیمار ایمن‌تر باشد و نتایج بهتری حاصل شود.
آیا محدودیت غذایی بعد از ERCP وجود دارد؟
پس از هر عملی که تحت بیهوشی عمومی انجام شود، همیشه به مدت 6 ساعت باید از قانون NBM (چیزی نخوردن) پیروی کرد. تنها به مدت 1 روز محدودیت غذایی وجود دارد و پس از آن، در صورتی که فرد مبتلا به پانکراتیت حاد نباشد، امکان از سر گرفتن رژیم غذایی عادی وجود دارد.
اگر ERCP مؤثر نباشد چه کنیم؟
اگر انجام ERCP مؤثر واقع نشود، متخصص گوارش (گاستروانترولوژیست) می‌تواند از روش‌های جایگزین، مانند فنرگذاری با کمک اولتراسوند یا اولتراسوند اندوسکوپی استفاده کند. روش دیگر از طریق پوست انجام می‌شود که PTBD (تخلیه ترانس هپاتیک صفرا از طریق پوست) نام دارد.