بیماری سلیاک مشکل خود ایمنی است که به پوشش روده کوچک آسیب می‌رساند. گلوتن که پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار است نشانه‌های این بیماری را تحریک می‌کند. در حال حاضر درمان قطعی برای بیماری سلیاک وجود ندارد به همین دلیل افراد مبتلابه این بیماری باید از رژیم غذایی پیروی کنند که گلوتن در آن کاملاً محدودشده باشد. خوردن مقدار کم گلوتن در فرد مبتلابه بیماری سلیاک به روده کوچک آسیب می‌رساند حتی اگر نشانه‌های آن را هم نداشته باشد. افراد مبتلابه این بیماری باید از مصرف گلوتن پرهیز کنند اما پیروی از رژیمی بدون گلوتن کار خیلی آسانی نیست. تقریباً از هر ۲۵۰ نفر یک نفر سلیاک دارد، ولی فقط ۱ نفر از هر ۱۰ نفر ممکن است تشخیص داده شود و از بیماری خودآگاه باشد. بعضی از این بیماران، بیماری خفیفی دارند و ممکن است علائمی نداشته باشند یا فقط علائم خفیفی از خود نشان دهند.
سلیاک چیست؟
سلیاک (Celiac disease) یک بیماری چربی‌دل‌های ایمنی است که تحت تأثیر مصرف گلوتن قرار دارد. وقتی افراد مبتلا به سلیاک گلوتن (پروتئین موجود در گندم، جو و جاودانه) را مصرف می‌کنند، سیستم ایمنی بدن آنها به طرز نامطلوبی به گلوتن واکنش نشان می‌دهد و بافت روده‌های ضایعه‌دار می‌شود.
علائم سلیاک ممکن است شامل مشکلات گوارشی مانند نفخ، اسهال، یا یبوست و نیز علایم سیستمیک مانند خستگی، افسردگی، کاهش وزن و کاهش اشتها باشد. برای تأیید تشخیص سلیاک، معمولاً به کمک آزمایش خون، بررسی به روش بیوپسی روده‌ها، یا تست‌های مولکولی می‌توان به تایید این بیماری پرداخت.
درمان سلیاک شامل رژیم غذایی خودکنترلی بدون گلوتن می‌باشد، که از مصرف غذاهایی که گلوتن دارند، اجتناب می‌کند. در صورت تشخیص سلیاک، بهترین راه حل این است که با پزشک خود مشورت کرده و برنامه‌ای غذایی ارگانیک مناسب برای مدیریت و کنترل علائم این بیماری ایجاد کنید.
علائم سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک نوعی اختلال مزمن است. علائم آن از خفیف تا شدید درگذر زمان تغییر می‌کند و در هر فرد می‌تواند به شکل متفاوتی دیده بشود. برخی از افراد فاقد نشانه‌ای خاص هستند و گاهی نیز علائم خود را علی‌رغم وجود بیماری دیر نشان می‌دهند. برخی از علائم بیماری سلیاک ازاین‌قرار است:
- بروز علائمی در دستگاه گوارش مانند دردهای شکمی، اسهال، حالت تهوع، استفراغ و نفخ شکم.
- بوی چرک در مدفوع با چربی اضافه در آن موسوم به مدفوع چرب
- درد استخوان و مفصل؛
- افسردگی، کج‌خلقی و حملات پانیک؛
- ضعف بدن و خستگی؛
- به‌سادگی دچار کبودی و خون‌دماغ شدن؛
- احتباس مایعات؛
- ناباروری
- گرسنگی دائمی
- کم‌خونی و فقر آهن
- سوءتغذیه و فقر مواد مغذی مانند کمبود ویتامین k، کمبود ویتامین D و کمبود ویتامین B12؛
- ایجاد زخم دهان و تغییر رنگ دندان‌ها؛
- تحلیل رفتن ماهیچه‌ها، ضعف و درد در آنها؛
- آسیب رسیدن به اعصاب که باعث مورمورشدن پاها می‌شود؛
- وجود خون در ادرار و خون در مدفوع.
برخی از افراد دچار نوعی تحریک و خارش پوستی به نام درماتیت هرپتی فرمیس می‌شوند. در این حالت قسمت‌هایی از بدن مانند آرنج‌ها، زانوها، شانه‌ها، باسن و صورت ملتهب و قرمز می‌شوند. بیماری سلیاک باعث جذب نشدن مواد مغذی و سوءتغذیه نیز می‌شود و می‌تواند به روده‌ی بزرگ و سایر اندام‌ها آسیب جدی وارد کند. بسیاری از بزرگسالان با علائم خفیف‌تر، دچار خستگی و کم‌خونی می‌شوند یا ممکن است فقط دچار ناراحتی‌های شکمی مبهم مانند نفخ، اتساع شکم و گاز اضافی بشوند. تنوع علائم بیماری می‌تواند به عوامل زیر وابسته باشد:
- مدت‌زمانی که هر فرد شیر مادر مصرف کرده است. علائم در این افراد با تعویق خود را نشان خواهند داد؛
- مقدار گلوتن مصرف‌شده؛
- سنی که فرد در آن مصرف گلوتن را آغاز کرده است؛
- سطح آسیبی که روده‌ی کوچک دیده است.
این بیماری در کودکان و نوزادان به شکل مشکلات روده خود را نشان می‌دهد. مثلاً باعث تحریک‌پذیری، اسهال و اخلال در رشد و نمو می‌شود. در زمان‌هایی نیز کاهش وزن، تخریب مینای دندان و بلوغ با تأخیر نیز مشاهده می‌شود.
چه کسانی در معرض ابتلا به بیماری سلیاک هستند؟
معمولاً بیماری سلیاک یک ویژگی ژنتیکی دارد و در افرادی رخ می‌دهد که زمینه ابتلا به این بیماری را داشته باشند. اگر در خانواده فردی به این بیماری مبتلا باشد، احتمال ابتلای دیگر اعضای خانواده نیز وجود دارد. بیماری سلیاک هم در کودکان و هم بزرگسالان در سراسر دنیا شایع بوده و شیوع بیماری در زنان بیشتر از مردان است. سلیاک همچنین در افرادی که دارای اختلالات کروموزومی مانند سندرم داون (Down syndrome)، سندرم ترنر و سندرم ویلیامز هستند، شایع‌تر است.
شیوع بیماری سلیاک چقدر است؟
تقریبا یک نفر از هر ۲۵۰ نفر سلیاک دارد، ولی فقط ۱ نفر از هر ۱۰ نفر ممکن است تشخیص داده شود و از بیماری خود آگاه باشد. بعضی از این بیماران، بیماری خفیفی دارند و ممکن است علائمی نداشته باشند یا فقط علایم خفیفی از خود نشان دهند. تخمین زده می شود ۱ میلیون نفر در آمریکا و ۴-۳ میلیون نفر در جهان به این بیماری مبتلا باشند.
عوارض بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک یک بیماری التهابی مزمن است که می‌تواند به صورت وسیع تأثیر منفی بر سلامتی افراد داشته باشد. برخی از عوارض و مشکلاتی که ممکن است در صورت عدم تشخیص و مدیریت مناسب بیماری سلیاک ایجاد شوند، شامل موارد زیر می‌شوند:
- آسیب به روده: در صورت مصرف گلوتن توسط افراد مبتلا به بیماری سلیاک، سیستم ایمنی آنها به ویژه در روده‌ها فعال می‌شود که منجر به آسیب روده، التهاب و زخم‌های روده می‌شود.
- جذب ناکافی مواد مغذی: بیماری سلیاک می‌تواند باعث کاهش قابلیت جذب و مصرف مواد مغذی از غذاها در بدن شود، که منجر به نقص تغذیه، کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلف و مشکلات مرتبط با آنها می‌شود.
- مشکلات گوارشی: افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است با علائم گوارشی مانند اسهال یا یبوست، نفخ، تب فراگیر، استفراغ و تهوع مواجه شوند.
- مشکلات جلدی: افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است مشکلات پوستی مانند خشکی، قرمزی، خارش و لکه‌های پوستی تجربه کنند.
- کمبود آهن: بیماری سلیاک می‌تواند باعث کمبود آهن در بدن شود که منجر به کم‌خونی و افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های دیگر می‌شود.
- مشکلات استخوانی: کمبود امتزاج مواد معدنی مانند کلسیم و ویتامین د در بدن می‌تواند به ضعف استخوان و افزایش خطر ابتلا به کمربندی استخوان، اوستئوپروز (آسیب استخوانی) و سایر مشکلات استخوانی منجر شود.
در نتیجه، تشخیص زودرس و مدیریت مناسب بیماری سلیاک از اهمیت بالایی برخوردار است تا از وقوع عوارض و مشکلات جدی جلوگیری شود و سلامتی و کیفیت زندگی فرد را حفظ کنیم.
عوامل مؤثر در ابتلا به بیماری سلیاک چیست؟
به عواملی که ممکن است در ابتلا به بیماری سلیاک نقش داشته باشند شامل موارد زیر می‌شوند:
- ژنتیک: وجود تاریخ خانوادگی از بیماری سلیاک (مخصوصاً در فرزندان یا خویشاوندان اواخر) از عوامل مهم در ابتلا به این بیماری است. افرادی که ژن‌های خاصی مانند HLA-DQ2 و HLA-DQ8 را دارند، احتمال بیشتری برای ابتلا به سلیاک دارند.
- مصرف گلوتن: مصرف طولانی مدت گلوتن موجود در غذاهایی مانند گندم، جو و جاودانه می‌تواند باعث ایجاد واکنش ایمنی نامطلوب در بدن شود و بیماری سلیاک را روی پدیدار آورد.
- عوامل محیطی: برخی عوامل محیطی مانند عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی، استرس، و یا تغییرات در میکروبیوم روده می‌توانند در ایجاد بیماری سلیاک مؤثر باشند.
- دوره زمانی شروع مصرف گلوتن: برخی تحقیقات نشان داده‌اند که شروع مصرف گلوتن در دوران شیرخوارگی و یا اوایل کودکی می‌تواند در افزایش خطر ابتلا به سلیاک موثر باشد.
- برخی بیماری‌ها و شرایط مزمن: برخی از بیماری‌ها مانند دیابت نوع 1، بیماری‌های تیروئید و آتوئیمون پبلی از جمله بیماری‌هایی هستند که می‌توانند خطر ابتلا به سلیاک را افزایش دهند.
به هر حال، تأیید تشخیص و مشورت با پزشک تخصصی برای بررسی عوامل خاص و اتخاذ تصمیم‌های مناسب از جمله مراقبت‌های بهداشتی و تغذیه‌ای مناسب برای پیشگیری و مدیریت بیماری سلیاک ضروری است.
روش‌های تشخیص بیماری سلیاک
سلیاک (سلیاکوییس) یک بیماری خودایمنی است که به دستگاه گوارشی آسیب می‌زند و ناشی از حساسیت به گلوتن است. برای تشخیص بیماری سلیاک، معمولاً از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
آزمایش خون
آزمایش خون می‌تواند نشان دهنده وجود آنتی‌بادی‌های خاصی باشد که در بیماران سلیاک تولید می‌شود. دو آزمایش خون متداول برای تشخیص سلیاک عبارتند از:
آزمایش تشخیص آنتی‌گلیادین (AGA)
این آزمایش برای تشخیص وجود آنتی‌بادی‌های ضد گلیادین (یک پروتئین موجود در گلوتن) در خون استفاده می‌شود. نتایج مثبت این آزمایش می‌تواند نشان دهنده احتمال بالای بیماری سلیاک باشد، اما برای تأیید تشخیص نیاز به آزمایش دیگری است.
آزمایش تشخیص آنتی‌تیسوئید تیروئید (ATA)
این آزمایش بررسی می‌کند که آیا بیمار آنتی‌بادی‌های ضد تیروئید (ATA) را در خون دارد یا خیر، که در بیماران سلیاک ممکن است افزایش یابد.
بیوپسی روده نازک
این روش تشخیصی دقیق‌تر است و شامل برداشت نمونه‌ای از بافت روده نازک است. نمونه بیوپسی به طور معمول از طریق اندوسکوپی (استفاده از یک لوله نازک با دوربین) دریافت می‌شود. سپس نمونه بیوپسی تحت آزمایش می‌رود و تغییرات مربوط به بیماری سلیاک، مانند وجود ضایعات درون روده نازک، تشخیص داده می‌شود.
آزمایش چشمی
این آزمایش بررسی می‌کند که آیا بیمار حساسیت به گلوتن دارد یا خیر. در این آزمایش، قطره‌ای از محلول حاوی گلوتن روی چشم بیمار قرار می‌گیرد و واکنش چشمی آن بررسی می‌شود. معمولاً برای تشخیص صحیح بیماری سلیاک، ترکیبی از این روش‌ها استفاده می‌شود. همچنین، قبل از انجام هرگونه آزمایش تشخیصی، ممکن است پنیاز به مشاوره و معاینه توسط پزشک داشته باشید. پزشک متخصص گوارش یا متخصص بیماری‌های خودایمنی (رماتولوژیست) می‌تواند براساس علائم شما و نتایج آزمایش‌ها، تشخیص درست را قرار دهد.
روش‌های درمان بیماری سلیاک
تنها راه کنترل بیماری سلیاک در پیش گرفتن یک رژیم غذایی بدون گلوتن و پایبندی به آن است. علاوه بر انواع آرد گندم دیگر مواد حاوی گلوتن عبارتند از:
- مالت جو
- چاودار
- آرد سمولینا
- و دیگر سویه‌های گندم
علاوه بر موارد گفته شده، مواد غذایی، داروها و محصولات غیر غذایی زیر هم شامل گلوتن هستند:
- نگهدارنده‌ها، مواد افزودنی و تثبیت کننده‌ی مواد غذایی
- داروهای تجویزی و بدون نسخه داروخانه‌ای
- ویتامین‌ها و مکمل‌های املاح معدنی
- مکمل‌های غذایی و گیاهان دارویی
- رژلب‌ها
- دهان شویه‌ها و خمیر دندان‌ها
- چسب پاکت نامه و تمبر
- خمیر بازی
ویتامین‌ها و مکمل‌های معدنی
اگر کم خونی و کمبود مواد مغذی بسیار شدید باشد، پزشک و یا کارشناس تغذیه از بیمار می‌خواهد تا مکمل‌های غذایی خاصی را مصرف کند، این مکمل‌ها شامل:
- مس
- فولات
- آهن
- ویتامین ب ۱۲
- ویتامین د
- ویتامین K
- روی
ویتامین‌ها و سایر مکمل‌های غذایی معمولاً به صورت قرص تجویز می‌شوند. اگر لوله گوارش فرد قادر به جذب ویتامین‌ها نباشد، نوع تزریقی آنها تجویز می‌شود.
رژیم غذایی مناسب برای افراد مبتلا به سلیاک
هنگامی که گلوتن را از رژیم غذایی خود حذف می‌کنید، التهاب در روده‌ی کوچک شما کاهش می‌یابد. پس از چند هفته نیز باید احساس خوبی داشته‌باشید، همانطور که روده‌ی کوچک شما شروع به بهبود می‌یابد. با این وجود بهبود کامل و رشد پرز‌ها ممکن است چند ماه تا چند سال به طول بینجامد.
بهبودی روده‌ی کوچک، در کودکان نسبت به بزرگسالان سریع‌تر رخ می‌دهد. اگر شما به طور اتفاقی غذای حاوی گلوتن بخورید، ممکن است درد شکمی و اسهال را تجربه‌کنید. با‌این‌حال برخی افراد بعد از خوردن غذاهای حاوی گلوتن ممکن است هیچ علائمی را نشان‌ندهند اما این بدان معنا نیست که به این افراد آسیب نمی‌رساند. حتی مقادیر کم گلوتن در رژیم غذایی می‌تواند به شما آسیب برساند، حتی با وجود این که علائمی را ایجاد نکند.
غذاهای مضر برای بیماری سلیاک
اینجا باید نفس عمیقی بکشید؛ درست است که غذاهای لیست زیر شامل غذاهای محبوب شما است، باید از خوردن آنها اجتناب کنید. نگران نباشید بسیاری از غذاهای این لیست امروزه به لطف پیشرفت علم و تکنولوژی و افزایش آگاهی مردم، به صورت بدون گلوتن هم تهیه می‌شوند.
غذاهای زیر برای بیماری خود ایمنی سلیاک مضر هستند:
- آب جو؛
- نان و انواع کیک‌ها و کوکی‌ها؛
- ترتیا؛
- انواع پای‌ها؛
- غذاهای صبحانه مثل پنکیک‌ها و وافل؛
- بیسکویت و فرنچ تست؛
- غلات و دانه‌ها؛
- کراکر؛
- رنگ دهنده غذاها؛
- نودل؛
- پاستا؛
- سوپ و سس سالاد.
گندم، جو و چاودار به شکل‌های متفاوتی در فراوری محصولات غذایی استفاده می‌شوند؛ اما در مورد مصرف جو دوسر باید چه‌کار کنیم؟
این ماده غذایی اگرچه خواص تغذیه‌ای زیادی دارد و امروزه مصرف آن افزایش پیدا کرده است و به نوعی ترند شده است، به دلیل اینکه در مجاورت گندم و جو پرورش داده می‌شود ممکن است که آلوده به گلوتن باشد. پس در مصرف آن باید احتیاط کنید و حتماً از پزشک متخصص در مورد عوارض مصرف آن برای بیماری خودتان اطلاعات کسب کنید.
