سلیاک چیست و چه علائمی دارد؟ + تشخیص و درمان

سلیاک یک بیماری خودایمنی جدی است که بیشتر در افراد مستعد ژنتیکی رخ داده و به موجب آن مصرف گلوتن موجب آسیب به پرزهای روده کوچک می‌شود. در واقع گلوتن موجود در سیستم گوارش، سیستم ایمنی بدن را تحریک می‌کند تا آنتی‌بادی علیه آن تولید کند. این آنتی‌بادی‌ها به پوشش روده کوچک یا مخاط آن آسیب می‌رسانند. تشخیص این بیماری باید توسط پزشک و با گرفتن آزمایش خون و بیوپسی از روده انجام شود. معمولا فرد با رعایت رژیم غذایی و در برخی مواقع مصرف دارو می‌تواند علائم سلیاک را به طور کامل کنترل کند، در غیر این‌صورت سلیاک می‌تواند مشکلات جدی برای سلامت فرد ایجاد کند.

سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی ارثی است که باعث واکنش سیستم ایمنی بدن به پروتئین موجود در گلوتن می‌شود. هنگامی‌که فرد مبتلا به سلیاک گلوتن مصرف می‌کند، سیستم ایمنی بدن به اشتباه آن را مضر تشخیص داده و زمانی که غذا وارد روده کوچک می‌شود به آن حمله می‌کند. این واکنش سیستم ایمنی موجب از بین رفتن پرزها یا برآمدگی‌های کوچک روده شده و در درازمدت جذب مواد مغذی را دچار مشکل می‌کند و باعث سوء تغذیه می‌شود.

انواع بیماری سلیاک

سلیاک عموما به سه گروه سلیاک کلاسیک، غیر کلاسیک و خاموش تقسیم می شود:

1. سلیاک کلاسیک: در بیماری سلیاک کلاسیک که با نام بیماری سلیاک معمولی نیز شناخته می‌شود، گلوتن موجود در غذا موجب آسیب به پرزهای روده و اختلال در کار سیستم گوارش و هضم، جذب و دفع مواد غذایی می‌شود. سلیاک کلاسیک با علائم و نشانه‌هایی مانند مشکلات گوارشی، اسهال، کاهش وزن بی‌دلیل و خستگی همراه است.
2. سلیاک غیرکلاسیک: بیماری سلیاک غیرکلاسیک که به عنوان بیماری سلیاک آتیپیک نیز شناخته می‌شود، نوعی از بیماری سلیاک است که علائم گوارشی معمولی همراه با این بیماری را نشان نمی‌دهد. درد مفاصل، خستگی، سردرد میگرنی، افسردگی، پوکی استخوان، بثورات پوستی و مشکلات باروری می‌توانند از علائم سلیاک غیرکلاسیک باشند.
3. سلیاک خاموش: افرادی که مبتلا به سلیاک خاموش هستند هیچ کدام از علائم ذکر شده در سلیاک کلاسیک و غیرکلاسیک را ندارند. با این وجود، پروتئین‌های ایمنی یا آنتی بادی ناشی از التهاب روده در خون این افراد بالاست که تنها با آزمایش خون مشخص می‌شود. کسانی که مبتلا به سلیاک خاموش هستند، آسیب آتروفی پرزهای روده کوچک را تجربه می‌کنند، اما درد یا علائم دیگری نخواهند داشت. به همین دلیل اگر سلیاک به موقع شناسایی نشود ممکن است فرد را دچار مشکلات حادی مانند سرطان روده کند.

بیماری سلیاک چگونه بر بدن تأثیر می‌گذارد؟

بیماری سلیاک بر روده کوچک تأثیر می‌گذارد. در واقع روده کوچک قسمتی از سیستم گوارش است که بیشتر مواد مغذی غذایی لازم برای بدن از جمله پروتئین‌هایی مانند گلوتن را جذب می‌کند. اما زمانی که فرد به سلیاک مبتلا می‌شود، گلوتن در روده کوچک موجب واکنش نامطلوب سیستم ایمنی می‌شود. سیستم ایمنی بدن سلول‌های التهابی و آنتی‌بادی‌ها را برای از بین بردن مولکول‌های گلوتن منتشر می‌کند. این سلول‌ها به غشای مخاطی پوشاننده روده کوچک یا اصطلاحا پرزهای روده آسیب می‌رسانند. این پرزها به صورت چین‌ها و برآمدگی‌های انگشت مانند کل سطح داخلی روده را پوشش می‌دهند. در واقع این چین‌ها و برآمدگی‌ها، سطح روده را افزایش می‌دهند تا در طول هضم تا حد ممکن مواد مغذی بیشتری را جذب کند. اما واکنش سیستم ایمنی بدن فرد مبتلا به سلیاک این برجستگی‌ها را فرسایش داده و صاف می‌کند. درنتیجه سطح روده کاهش یافته و مواد غذایی به خوبی جذب نخواهند شد.

علائم سلیاک چیست؟

علائم بیماری سلیاک می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و اغلب همیشگی نیستند. موارد خفیف ممکن است علائم قابل توجهی ایجاد نکنند و معمولا هنگام آزمایش خون برای چکاپ و موارد دیگر شناسایی می‌شود. حتی زمانی هم که علائم خفیف هستند یا اصلا وجود ندارند، برای جلوگیری از بروز عوارض باید درمان انجام شود. علائم شایع سلیاک عبارت‌اند از:

• اسهال: یکی از علائم شایع بیماری سلیاک است. علت آن ناتوانی روده کوچک در جذب مواد مغذی است و می‌تواند منجر به سوء تغذیه شود.
• چرب بودن بیش از حد مدفوع: سوء جذب می‌تواند منجر به چربی بالا (استئاتوره) در مدفوع شود. این چربی می‌تواند مدفوع را بسیار بد بو، چرب و کف آلود کرده و شستشوی مدفوع از سنگ توالت را سخت کند.
• درد شکم: سلیاک موجب می‌شود مواد غذایی به‌خوبی در سیستم گوارش هضم نشوند درنتیجه با واکنش سیستم ایمنی، فرد دچار درد می‌شود.
• کم خونی: بیماری سلیاک باعث کم خونی ناشی از فقر آهن می شود زیرا بخشی از روده که توسط گلوتن آسیب دیده مسئول جذب آهن است.
• نفخ یا احساس سیری: وقتی مواد غذایی زمان طولانی در سیستم گوارش باقی بماند ممکن است فاسد شده و مقداری گاز ایجاد کنند. این گاز می‌تواند احساس نفخ و سیری به بیمار بدهد.
• درد استخوان یا مفصل: هنگامی‌که سیستم ایمنی بدن واکنش می‌دهد التهاب ایجاد شده و این التهاب می‌تواند موجب درد در اندام‌ها و استخوان‌های بدن شود.
• یبوست: بیماری سلیاک ممکن است باعث شود روده کوچک رطوبت مدفوع را جذب کند و در نتیجه باعث یبوست شود. علاوه‌بر این، رژیم غذایی بدون گلوتن ممکن است مصرف فیبر را کاهش داده و باعث یبوست شود.
• سوزش سردل: تاخیر در تخلیه معده در بیماری سلیاک درمان نشده رایج است و ممکن است موجب سوزش سردل و رفلاکس معده شود.
• بثورات خارش‌دار و تاولی پوست (درماتیت هرپتی فرمیس): بثورات زمانی ایجاد می‌شوند که سیستم ایمنی بدن به گلوتن واکنش نشان می‌دهد. سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی‌هایی را برای حمله به پروتئین‌های گلوتن تولید می‌کند. سپس این آنتی‌بادی‌ها از طریق جریان خون در زیر پوست شما جمع شده و باعث ایجاد بثورات می‌شوند.
• سردرد یا خستگی: خستگی ممکن است ناشی از سوء تغذیه باشد. چون به دلیل آسیب روده مواد مغذی به خوبی جذب نمی‌شوند، فرد ممکن است دچار سردرد یا خستگی شود.
• آفت زدن دهان: واکنش سیستم ایمنی بدن و انتشار آنتی‌بادی‌ها بیش از حد نرمال می‌تواند موجب آفت زدن و زخم شدن دهان شود.
• حالت تهوع: کامل و به موقع تخلیه نشدن معده و روده ممکن است موجب بروز حالت تهوع در فرد مبتلا به سلیاک شود.
• آسیب به سیستم عصبی: بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن دست‌ها یا پاها، مشکلات تعادلی یا تغییر در هوشیاری می‌توانند به دلیل ترشح بیش از حد آنتی‌بادی‌ها و واکنش طولانی‌مدت سیستم ایمنی ایجاد شوند.
• کاهش وزن: کاهش شدید وزن و مشکل در حفظ وزن اغلب از علائم اولیه بیماری سلیاک است. این به این دلیل است که توانایی بدن برای جذب مواد مغذی مختل شده و فرد دچار سوء تغذیه و کاهش وزن می‌شود.

علت بروز سلیاک چیست؟

مشخص نیست که چرا افراد به بیماری سلیاک مبتلا می‌شوند اما خطر ابتلا به بیماری سلیاک توسط انواع خاصی از ژن‌های بدن افزایش می‌یابد. این ژن‌ها به سیستم ایمنی کمک می‌کنند تا پروتئین‌های خود بدن را از پروتئین‌های ساخته شده توسط مهاجمان خارجی مانند ویروس‌ها و باکتری‌ها تشخیص دهد. اگر سیستم ایمنی پروتئین‌های کوچکی که حاوی گلوتن هستند (پپتید) را به عنوان جسم خارجی مانند ویروس یا باکتری تشخیص دهد، واکنشی برای حمله به ویروس‌ها یا باکتری‌های مهاجم ایجاد می‌کند.

بیماری سلیاک چطور تشخیص داده می‌شود؟

منبع تصویر

تشخیص بیماری سلیاک ممکن است سخت باشد. علائم آن ممکن است شبیه علائم سایر مشکلات گوارشی مانند: بیماری کرون، سندرم روده تحریک‌پذیر، کولیت، کولون عفونی (دیورتیکولیت)، عفونت‌های روده‌ای و رشد بیش از حد باکتری‌های روده کوچک باشد. برای تشخیص دقیق سلیاک پزشک باید سابقه پزشکی و خانوادگی فرد را بررسی کرده و یک معاینه فیزیکی انجام دهد. آزمایش‌های زیر برای تشخیص دقیق سلیاک لازم هستند:

• آزمایش خون: این کار برای بررسی سطح سلول‌های مبارزه کننده با عفونت یا همان آنتی‌بادی انجام می‌شود(anti-DGP IgA و anti-tTg IgA). افراد مبتلا به بیماری سلیاک دارای سطوح بالاتر از حد طبیعی این آنتی‌بادی‌ها هستند. درنظر داشته باشید که فرد نباید قبل از آزمایش خون رژیم غذایی خود را تغییر داده و گلوتن را حذف کند. زیرا این تغییر ممکن است بر جواب آزمایش او تاثیر بگذارد.
• نمونه‌برداری از روده کوچک: بیوپسی دقیق‌ترین راه برای تشخیص بیماری سلیاک است. یک نمونه بافت (بیوپسی) از روده کوچک گرفته می‌شود تا آسیب به پرزها بررسی شود. برای انجام این کار، یک لوله بلند و نازک برای اندوسکوپی از دهان وارد معده و روده کوچک شده و یک نمونه بافت گرفته می شود. پس از بررسی نمونه در آزمایشگاه مشخص می‌شود که فرد به سلیاک مبتلاست یا خیر.
• تصویربرداری: تست‌های تصویربرداری علائمی مانند ضخیم شدن دیواره یا تغییر در عروق خونی را در روده نشان می‌دهد که ممکن است ناشی از بیماری سلیاک باشد.
• نمونه‌برداری از پوست: اگر بثورات پوستی دیده شود، پزشکان نمونه کوچکی از پوست را می‌گیرند تا علائم ناشی از بیماری سلیاک را بررسی کنند. در نظر داشته باشید که این راش ممکن است با سایر مشکلات پوستی اشتباه گرفته شود.
• آزمایش ژنتیک: آزمایش ژنتیکی به دنبال آنتی‌ژن‌های خاصی برای رد بیماری سلیاک است.

درمان بیماری سلیاک

بیماری سلیاک با حذف غذاهای حاوی گلوتن از رژیم غذایی درمان می‌شود. این کار از آسیب به پوشش روده و علائم مرتبط با آن مانند اسهال و درد معده جلوگیری می‌کند. فردی‌که به بیماری سلیاک مبتلا است، باید گلوتن را برای همیشه از رژیم غذایی خود حذف کند. اگر غذاهای حاوی گلوتن مصرف شوند، علائم برمی‌گردند و موجب آسیب طولانی مدت به سلامتی فرد می‌شود. حذف کامل گلوتن ممکن است دشوار به نظر برسد، اما پزشک می‌تواند به فرد در مورد راه‌های کنترل رژیم غذایی کمک کند. علائم باید طی چند هفته پس از شروع یک رژیم غذایی بدون گلوتن به میزان قابل توجهی بهبود یابد. با این حال، ممکن است چند سال طول بکشد تا سیستم گوارش به طور کامل درمان شود.

رژیم غذایی مناسب برای افراد مبتلا به سلیاک

هنگامی که برای اولین بار بیماری سلیاک در فرد تشخیص داده شد، به یک متخصص تغذیه ارجاع داده می‌شود تا به بیمار کمک کند در رژیم غذایی خود گلوتن را حذف کند. درعین‌حال رژیم غذایی باید به گونه‌ای باشد که سایر مواد مغذی لازم برای بدن تامین شود. افراد مبتلا به سلیاک نباید غذاهای حاوی جو، چاودار یا گندم مصرف کنند. وجود گلوتن در رژیم غذایی ضروری نیست و می‌توان آن را با غذاهای دیگر جایگزین کرد. بسیاری از غذاهای رایج مانند پاستا، پیتزا و نان بدون گلوتن نیز تولید می‌شوند و فرد مبتلا به سلیاک می‌تواند از آن‌ها در رژیم غذایی خود استفاده کند. همچنین اغلب گلوتن به عنوان یک افزودنی در محصولات غذایی مانند سس‌ها، سوپ‌ها، غذاهای آماده و ماء‌الشعیر اضافه می‌شود. بسیاری از غذاها مانند گوشت، سبزیجات، پنیر، سیب زمینی و برنج به طور طبیعی فاقد گلوتن هستند، بنابراین بیمار می‌تواند از آن‌ها را در رژیم غذایی خود استفاده کند. در جدول زیر مواد غذایی حاوی گلوتن و بدون گلوتن را معرفی می‌کنیم:

درمان‌های جانبی

علاوه بر حذف غذاهای حاوی گلوتن از رژیم غذایی، درمان‌های دیگری نیز برای سلیاک وجود دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم:

• واکسیناسیون: در برخی از افراد، بیماری سلیاک می تواند باعث شود طحال کمتر کار کند و فرد را در برابر عفونت آسیب‌پذیرتر کند. بنابراین زدن واکسن‌هایی مانند آنفولانزا، Hib/MenC و پنوموکوک می‌تواند از بروز عوارض جانبی سلیاک جلوگیری کند. اما اگر طحال تحت تأثیر بیماری سلیاک قرار نگیرد، معمولاً این واکسیناسیون‌ها ضروری نیستند.
• مصرف مکمل: علاوه بر حذف گلوتن از رژیم غذایی، پزشک ممکن است مصرف مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی را تجویز کند تا مثلا فقر آهن ناشی از عوارض کم‌خونی این بیماری برطرف شود. ویتامین‌ها و مکمل‌ها معمولا به شکل قرص مصرف می‌شوند. اما اگر دستگاه گوارش در جذب ویتامین‌ها مشکل داشته باشد، فرد می‌تواند از طریق تزریق ویتامین‌های لازم را دریافت کند.
• کرم‌های پوستی: اگر فرد به دلیل سلیاک دچار بثورات پوستی شود پزشک می‌تواند برای تسریع بهبود این بثورات داروهایی تجویز کند. یکی از داروهای موثر برای بهبود این بثورات آنتی‌بیوتیک سولفونی ضد مایکوباکتریوم است، که معمولاً به صورت قرص برای مصرف دو بار در روز تجویز می‌شود.

عوارض سلیاک در صورت عدم درمان

عدم کنترل بیماری و التهاب مرتبط با سلیاک ممکن است منجر به افزایش خطر ابتلا به برخی سرطان‌های دستگاه گوارش مانند سرطان روده کوچک یا مری شود. همچنین التهاب و جذب ضعیف مواد مغذی ممکن است منجر به مشکلاتی شود که بر بسیاری از اندام‌ها و سیستم‌های دیگر بدن در افراد مبتلا تأثیر می‌گذارد. این مشکلات سلامتی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• کمبود آهن باشد که منجر به تعداد کم گلبول های قرمز خون (کم خونی)
• کمبود ویتامین
• تراکم استخوان پایین (پوکی استخوان)
• بثورات پوستی خارش دار (درماتیت هرپتی فرمیس)
• پوسیدگی مینای دندان
• خستگی مزمن
• درد مفاصل
• بیماری قلبی
• نارسایی پانکراس
• ناباروری (مردان و زنان)
• سقط جنین مکرر
• مشکلات عصبی (سردردهای میگرنی و افسردگی)
• تشنج مکرر (صرع)

پیشگیری از سلیاک

تا امروز علم پزشکی هیچ روشی برای پیشگیری از سلیاک ارائه نکرده‌است. تنها افراد مبتلا به سلیاک می‌توانند با مراجعه به پزشک و رعایت رژیم غذایی و لایف استایل فاقد گلوتن از بروز عوارض شدید این بیماری جلوگیری کنند.

سخن آخر

تشخیص بیماری سلیاک رژیم غذایی و سبک زندگی فرد را برای همیشه تغییر می‌دهد. بیماران باید تا آخر عمر از یک رژیم غذایی کاملاً بدون گلوتن پیروی کنند. سلیاک بیماری‌ای نیست که بعد از بهبود علائم به حال خود رها شود، فرد باید به صورت روتین چکاپ سلامتی خود را داشته باشد تا عوارض جانبی جدی‌ای رخ ندهد.

سوالات متداول

آیا بیماری سلیاک خطرناک است؟

بیماری سلیاک درمان نشده می‌تواند منجر به ایجاد سایر اختلالات خودایمنی مانند دیابت نوع 1 و مولتیپل اسکلروزیس (MS) و بسیاری از شرایط دیگر، از جمله درماتیت هرپتی فرمیس (بثورات پوستی خارش دار)، کم خونی، پوکی استخوان، ناباروری و سقط جنین، بیماری های عصبی مانند صرع و میگرن شود.

چه غذاهایی احتمال بروز سلیاک را در کودکان تشدید می‌کند؟

اگر کودک قبل از 6 ماهگی غذاهای حاوی گلوتن مصرف کند ممکن است در آینده مبتلا به سلیاک شود. به همین دلیل توصیه می‌شود نوزادان تا 6 ماه فقط از شیر مادر تغذیه کنند. غلاتی مانند گندم، چاودار و جو حاوی گلوتن هستند، به همین دلیل محتویات شیرخشک کودکان زیر 6 ماه باید فاقد این ترکیبات باشد.

آیا سلیاک باعث ریزش مو می‌شود؟

بله، اختلال در جذب ویتامین‌هایی مانند A، B و C، روی و آهن ممکن است موجب ریزش موها شود.

آیا سلیاک باعث لاغری می‌شود؟

بله، اختلال در جذب مواد مغذی ممکن است منجر به لاغری و سوء‌تغذیه در فرد مبتلا به سلیاک شود.

تا چه مدت باید رژیم فاقد گلوتن داشت؟

پس از تشخیص قطعی سلیاک فرد باید تا آخر عمر از رژیم غذایی فاقد گلوتن استفاده کند.

آیا سلیاک باعث مرگ می‌شود؟

ماهیت کلی بیماری سلیاک کشنده نیست، اما عدم کنترل علائم این بیماری و آسیب شدید به پرزهای روده کوچک ممکن است منجر به بروز بیماری‌های خطرناک و کشنده‌ای مانند سرطاان شود.

آیا سلیاک باعث جوش می‌شود؟

هنگامی که سلول‌های ایمنی به پروتئین‌های گلوتن و بافت‌های اطراف حمله می‌کنند، می‌تواند منجر به سرایت التهاب در سایر قسمت‌های بدن شود. آکنه یک بیماری التهابی پوست است که می‌تواند در اثر ابتلا به سلیاک ایجاد شود.

آیا سلیاک به کبد آسیب می‌رساند؟

بیماری سلیاک بر کبد برخی افراد بیش از دیگران تأثیر می‌گذارد. آزمایش خون اولیه ممکن است افزایش آنزیم‌های کبدی را نشان دهد. با گذشت زمان، می‌تواند منجر به بیماری مزمن کبدی و آسیب تدریجی آن شود. محققان هنوز مطمئن نیستند که چرا این اتفاق می‌افتد، اما احتمال می‌دهند که این عارضه مربوط به التهاب مزمن باشد.