سندرم روده تحریک‌پذیر یک اختلال گوارشی مزمن است که دستگاه گوارش تحتانی شامل روده کوچک یا روده بزرگ را تحت تاثیر قرار می‌دهد و سبب علائمی مانند درد یا ناراحتی شکم یا علائم روده‌ای مانند اسهال و یبوست میشود. در این بیماری، روده به لحاظ ساختاری کاملا نرمال است، اما به لحاظ کارکردی دچار اختلال است. علت بروز سندرم روده تحریک‌پذیر روشن نیست، اما استرس فیزیکی یا روانی و حساسیت‌های غذایی می‌توانند انقباض‌پذیری روده را تحت تاثیر قرار دهند. سندرم روده تحریک‌پذیر خطرناک و کشنده نیست، با این حال علائم آن می‌تواند دردناک و ناراحت‌کننده باشد و سبک زندگی فرد را به طور قابل ملاحظه‌ای تغییر دهد. هر چند درمان قطعی برای بیماری سندرم روده تحریک‌پذیر وجود ندارد، علائم سندرم روده تحریک‌پذیر را اغلب می‌توان با اصلاح عادات غذایی، کنترل استرس و مصرف برخی داروها مدیریت کرد.
سندرم روده تحریک‌پذیر چیست؟
سندرم روده تحریک‌پذیر یک اختلال گوارشی مزمن و فرسایشی است که سبب درد و نفخ شکم و علائم روده‌ای در بیمار میشود. در سندرم روده تحریک‌پذیر کارکرد یا حرکت روده‌ها دچار اختلال میشود، بی‌آن‌که التهاب یا مشکل ساختاری در روده وجود داشته باشد. سندرم روده تحریک‌پذیر شایع‌ترین بیماری گوارشی در جهان است که ممکن است در کودکی، نوجوانی یا بزرگسالی رخ دهد. سندرم روده تحریک‌پذیر می‌تواند یک چالش روزانه و یک بیماری مادام‌العمر باشد. این بیماری ممکن است در دوره‌هایی از زندگی به طور غیرمنتظره‌ای بهبود یابد و دوباره عود کند. هر چند علائم سندرم روده تحریک‌پذیر از فردی به فرد دیگر متغیر است، این بیماری می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد. با این حال، علائم معمولا موقتی و متغیر هستند. مثلا بیمار گاه دچار اسهال و گاه دچار یبوست است و بیماری به دلایل نامعلومی می‌تواند دو علامت کاملا متفاوت را نشان دهد.
انواع سندرم روده تحریک‌پذیر
سندرم رودۀ تحریک‌پذیر در راستای اهداف درمانی بر اساس علائم به چهار نوع تقسیم‌بندی میشود. چهار نوع سندرم رودۀ تحریک‌پذیر عبارت است از: با یبوست غالب، با اسهال غالب، ترکیبی یا طبقه‌بندی‌نشده.
میزان شیوع چهار نوع سندرم رودۀ تحریک‌پذیر یکسان است:
- نوع اول عمدتاً با اسهال و دردهای شکمی همراه است و با علامت اختصاری IBS-D شناخته میشود.
- نوع دوم عمدتاً باعث یبوست و دردهای شکمی میشود و با علامت اختصاری IBS-C شناخته میشود.
- بیماران مبتلا به نوع سوم به‌طور متناوب مدفوع شل و یبوست دارند و دچار دل درد نیز هستند.
- زیرگونۀ تعریف‌نشده یا طبقه‌بندی‌نشدۀ این سندرم با علامت IBS-U شناخته میشود و علائمش متغیر است.
سندرم روده تحریک‌پذیر در زنان
سندرم روده تحریک‌پذیر در زنان تا حدودی متفاوت از مردان است و احتمال بروز درد شدید شکم، خستگی، افسردگی، اضطراب و علائم مرتبط با یبوست در زنان بیشتر از مردان است. مورد شایع دیگر در بانوان این است که آنان در مرحله‌های خاصی از چرخۀ قاعدگی‌شان، به‌ویژه در زمان عادت ماهانه، علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر شدیدتر و پرتکرارتری را تجربه می‌کنند. خستگی مزمن، حساسیت به غذاهای چرب، کمردرد، لگن درد، سندرم پیش از قاعدگی و بی‌خوابی بانوان مبتلا به این سندرم در زمان پریودی شدیدتر میشود. نوسانات هورمونی شایع در چرخۀ قاعدگی نیز علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر را شدیدتر می‌کند.
در مقابل بانوان باردار یا یائسه متوجه بهبود علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر می‌شوند. علت این بهبودی هورمون‌های جنسی زنانه (پروژسترون و استروژن) است که بر عملکرد روده، ادراک درد و فلور روده تأثیر می‌گذارند.
علائم سندرم روده تحریک‌پذیر چیست؟
علائم سندرم روده تحریک‌پذیر از فردی به فرد دیگر متفاوت است و ممکن است در برخی افراد شدیدتر باشد. سندرم روده تحریک‌پذیر یک بیماری بلندمدت است و بنابراین علائم آن ممکن است موقتی باشند و در طول زمان تغییر کنند. شایع‌ترین علائم سندرم روده تحریک‌پذیر عبارتند از:
- انقباض‌ها و دردهای شکمی
- تغییر در مدفوع: برای مثال بیمار دچار اسهال، یبوست یا گاهی هر دو میشود
- نفخ و ورم کردن شکم
- باد بسیار زیاد شکم
- هر از گاه احساس نیاز به دفع فوری مدفوع
خونریزی، تب، کاهش وزن و درد شدید و مداوم جزء علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر نیست. این علائم احتمالاً نشان‌دهندۀ ابتلا به بیماری دیگری است.
سندرم روده تحریک‌پذیر ممکن است گاهی اوقات علائمی از قبیل نداشتن انرژی، تهوع و سوزش سر دل نیز نشان دهد. با این حال، احتمال بروز این علائم کمتر است. علائم سندرم روده تحریک‌پذیر می‌تواند تاثیر قابل ملاحظه‌ای برای زندگی روزمره فرد داشته باشد، در نتیجه برخی افراد ممکن است علائم خلق پایین و استرس را تجربه کنند.
درد روده تحریک‌پذیر چه مشخصاتی دارد؟
ناراحتی و درد شکم یکی از شایع‌ترین علائم بیماری روده تحریک‌پذیر است که ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. درد روده تحریک‌پذیر به طور کلی مشخصات زیر را دارد:
- نوع: بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر غالباً دردشان را به صورت انقباض‌ها یا گرفتگی‌های دردناک توصیف می‌کنند. همچنین بیماران از دردی تیز و تیرکشنده شکایت دارند که شبیه به درد مداوم یا اسپاسم‌های دردناک است. حساسیت به لمس شکم و ناراحتی ناشی از نفخ نیز مشکل مشترک بسیاری از بیماران است.
- شدت: درد سندرم رودۀ تحریک‌پذیر از درد خفیف و مبهم مداوم تا درد شدید و طاقت‌فرسا متغیر است. شدت درد برخی بیماران در طول روز تغییر می‌کند و به همین دلیل بیمار به سختی می‌تواند برای انجام کارهای روزمره برنامه‌ریزی کند.
- تناوب: بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر به‌طور متوسط حداقل یک بار در هفته دچار درد می‌شوند. تناوب دقیق درد غالباً متغیر است. درد عده‌ای از بیماران هیچ‌گاه آرام نمی‌شود. درد گروهی نیز رفت و برگشتی است. درد برخی بیماران دوره‌ای است؛ به عبارت دیگر چند روز درد ندارند، چند روز درد خفیف دارند یا چند روز با درد تقریباً مداوم دست و پنجه نرم می‌کنند.
- محل درد: درد IBS ممکن است در هر نقطه‌ای از قفسۀ سینه تا لگن حس شود؛ این ناحیه در واقع محل قرارگیری اندام‌های گوارشی اصلی است:
- درد بالای شکم: درد بالای شکم غالباً با نفخ همراه است و پس از صرف غذا شدیدتر میشود؛
- درد وسط شکم: ناحیۀ دور ناف منقبض میشود و
- درد پایین شکم: این نوع درد احتمالاً پس از دفع برطرف میشود.
علت بروز سندرم روده تحریک‌پذیر چیست؟
علت دقیق بروز سندرم روده تحریک‌پذیر هنوز روشن نشده است. ابتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر پیامد ترکیبی از عامل‌های مختلفی است که بر عملکرد دستگاه گوارش اثر می‌گذارند. از جمله این عامل‌ها می‌توان به اشکال در تنظیم انقباض‌های عضلانی دستگاه گوارش، افزایش حساسیت عصب‌های متصل به روده یا مشکل در برقراری ارتباط بین عصب‌های مغز و روده اشاره کرد. وجود یکی از این عامل‌ها یا تمامشان منجر به بروز علائمی میشود که مجموعۀ آن علائم را با اصطلاح سندرم رودۀ تحریک‌پذیر می‌شناسیم.
- اختلال حرکت رودۀ بزرگ: عضلۀ رودۀ بزرگ بیمار مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر منقبض میشود و در پی تحریکی بسیار جزئی دچار اسپاسم می‌گردد. چون روده حساس‌تر و واکنش‌پذیرتر از حد معمول است، بیمار بیش از همیشه دچار اسهال یا یبوست میشود. به همین دلیل بیماران می‌توانند هر دو علامت اسهال و یبوست را، حتی در یک روز داشته باشند.
- افزایش حساسیت عصب‌های روده: میزان تحریکی کمتر از آن‌چه باعث ناراحتی افراد سالم میشود، بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر را دچار درد یا ناراحتی می‌کند. عصب‌ها به دلیل عفونت یا التهاب روده یا آسیب‌دیدگی حساس‌تر می‌شوند. ممکن است روده در زمان انجام جراحی یا در واکنش به نوعی استرس روانی آسیب دیده باشد.
- اختلال در عملکرد مغز ـ روده: عصب‌های روده ارتباط تنگاتنگی با عصب‌های مغز و نخاع دارند. تحریک روده با تأثیرگذاری بر ناحیه‌هایی از مغز، باعث پریشانی هیجانی میشود که به نوبۀ خود عملکرد روده را مختل می‌کند. مواد شیمیایی مختلف مانند هورمون‌ها یا داروهایی از قبیل داروهای ضدافسردگی باعث ترشح موادی می‌شوند که بر عملکرد روده و مغز اثر می‌گذارند. چون تعارض هیجانی علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر را شدیدتر می‌کند، درمان‌های متمرکز بر رفع پریشانی هیجانی، مانند هیپنوتیزم یا روش‌های تن‌آرامی و داروهای ضدافسردگی می‌تواند علائم IBS را نیز کاهش دهد.
محرک‌های سندرم روده تحریک‌پذیر
عوامل گوناگونی می‌توانند موجب بروز علائم سندرم روده تحریک‌پذیر شوند. برخی از مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:
- غذا خوردن: علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر پس از غذا خوردن زودتر بروز می‌یابد و شامل درد، اسهال و دل‌پیچه میشود. خوردن بعضی غذاها باعث اسپاسم در برخی بیماران میشود. اسپاسم عمل دفع را به تأخیر می‌اندازد و در نتیجه بیمار دچار یبوست میشود.
- عدم‌تحمل غذا: خوردن مواد غذایی خاص مانند کربوهیدرات‌های پیچیده و کافئین، غذاهای چرب یا مشروبات الکلی باعث شل شدن مدفوع بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر میشود.
- پریشانی هیجانی: استرس یا اضطراب علت ابتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر محسوب نمی‌شود و این بیماری یک اختلال روانی به شمار نمی‌آید. بااین‌حال پریشانی هیجانی یکی از عامل‌هایی است که موجب شروع حمله‌های IBS میشود. همه در اثر پریشانی هیجانی، برای مثال آماده شدن برای سخنرانی، امتحان یا سفر دچار علائم روده‌ای از قبیل اسهال، یبوست یا درد می‌شوند. اما این علائم در بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر که به این رویدادها حساس‌تر هستند، شدیدتر است.
چه عواملی خطر ابتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر را افزایش می‌دهد؟
برخی عوامل ممکن است خطر ابتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر را در برخی افراد بالا ببرند. برخی از این عوامل احتمالی در زیر ارائه شده است:
- جنسیت: درصد شیوع سندرم رودۀ تحریک‌پذیر در زنان تقریباً دوبرابر مردان است؛
- عامل‌های محیطی؛
- عامل‌های ژنتیکی؛
- فعالیت باکتریایی روده؛
- رشد و تکثیر بیش از حد باکتری‌ها؛
- حساسیت یا عدم‌تحمل غذایی؛
- مختل شدن توانایی روده برای دفع مدفوع؛
- حساسیت بیش از حد روده؛
- تعدیل پردازش سیستم عصبی؛
- تعدیل تنظیم هورمونی؛
- سابقۀ خانوادگی ابتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر و
- سابقۀ سوءاستفادۀ جنسی یا جسمی.
روش‌های تشخیص سندرم روده تحریک‌پذیر
هیچ یک از روش‌های تشخیصی معمولا نمی‌توانند وجود سندرم روده تحریک‌پذیر را با قطعیت تایید کنند و از آنها بیشتر برای کنار گذاشتن احتمال بیماری‌های دیگر استفاده میشود. به همین دلیل، یک معیار تشخیصی به نام معیار Rome تعریف شده است که مبنای تشخیص سندرم روده تحریک‌پذیر را تشکیل می‌دهد. بر اساس این معیار، برای قطعیت تشخیص سندرم روده تحریک‌پذیر علائم درد یا ناراحتی شکمی باید حداقل 1 روز در هفته در سه ماه گذشته وجود داشته باشد. به علاوه بیمار باید حداقل دو مورد از سه مورد زیر را داشته باشد:
- شروع درد با دفع مدفوع
- شروع درد با تغییر در دفعات دفع مدفوع
- شروع درد با تغییر در قوام مدفوع (شل شدن یا سفت شدن )
بر طبق این معیار، تشخیص سندرم روده تحریک‌پذیر بر انجام معاینه فیزیکی و بررسی شرح حال و سوابق پزشکی بیمار استوار است. بنابراین، متخصص یا جراح گوارش علائم شما را به دقت ارزیابی کرده و با توجه به علائم، تشخیص سندرم روده تحریک‌پذیر را بر اساس معیار Rome انجام می‌دهد.
وجود علائمی مانند خونریزی مقعد یا کاهش وزن در بیمار ممکن است نشانگر یک بیماری دیگر باشد. پزشک ممکن است از روش‌های تشخیصی زیر برای کنار گذاشتن احتمال بیماری‌های دیگر استفاده کند:
معاینه فیزیکی و شرح حال
بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر عموماً سالم به نظر می‌رسند. پزشک حین معاینۀ فیزیکی متوجه حساسیت شکم به لمس میشود، به‌ویژه یک‌چهارم سمت چپ تحتانی شکم حساس است، گاهی علاوه بر این بخش، سیگموئید نیز حساس و قابل‌لمس است. معاینۀ انگشتی مقعد و آزمایش خون پنهان در مدفوع باید بر روی تمام بیماران انجام شود. معاینۀ لگن بیماران خانم برای تشخیص افتراقی و رد احتمال وجود کیست‌ها و تومورهای تخمدان یا آندومتریوز انجام میشود؛ چرا که علائم این عارضه‌ها مشابه علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر است.
پزشکان ماهیت درد، چگونگی دفع مدفوع، روابط متقابل خانوادگی و سابقۀ مصرف دارو و عادت‌های غذایی را به دقت بررسی می‌کنند. وضعیت هیجانی و عاطفی عمومی بیمار، تفسیر مشکلات فردی و کیفیت زندگی بیمار نیز از اهمیت تشخیصی بالایی برخوردار است.
آزمایش خون
پزشکان برای بررسی ابتلا به عارضه‌های دیگری به‌جز سندرم رودۀ تحریک‌پذیر، برای مثال کم‌خونی، عفونت و بیماری‌های گوارشی دستور انجام آزمایش خون می‌دهند. آزمایش‌های خون زیر به این منظور انجام میشود:
- شمارش کامل خون (FBC): این آزمایش برای رد احتمال کم‌خونی (آنمی) انجام میشود. اختلال‌های مختلف روده باعث کم‌خونی میشود.
- سرعت رسوب اریتروسیت (ESR) یا پروتئین واکنشی سی (CRP): این آزمایش وجود التهابی را در بدن نشان می‌دهد که جزء علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر نیست.
- آزمایش خون بیماری سلیاک: این آزمایش بر روی بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر با اسهال غالب انجام میشود.
- میزان کلسیم و هورمون تحریک‌کنندۀ تیروئید: این فاکتورها در بیماران دچار یبوست اندازه‌گیری میشود.
- آزمایش CA 125: این آزمایش برای تشخیص افتراقی سرطان تخمدان انجام میشود.
آزمایش مدفوع
آزمایش مدفوع برای بررسی نشانه‌های عفونت‌های باکتریایی یا انگلی یا وجود اسیدهای صفراوی انجام میشود. پزشکان دستور می‌دهند آزمایش مدفوع برای بررسی وجود خون در مدفوع انجام شود تا مشخص شود که آیا روده خونریزی دارد یا خیر. به‌علاوه آزمایش مدفوع برای بررسی وجود پروتئینی به نام کالپروتکتین مدفوع انجام میشود. اگر به بیماری کرون یا کولیت زخمی مبتلا باشید، این پروتئین در مدفوعتان وجود خواهد داشت؛ اما سندرم رودۀ تحریک‌پذیر باعث پیدا شدن این پروتئین در مدفوع نمی‌شود.
کولونوسکوپی
پزشکان کل طول روده را در عمل کولونوسکوپی با استفاده از لولۀ باریک و منعطفی به نام کولونوسکوپ معاینه می‌کنند که دوربین و منبع نور در سر آن قرار دارد. کولونوسکوپی برای بیماران بزرگ‌تر از 45 سال جهت رد احتمال ابتلا به تومورها و پولیپ‌های روده توصیه میشود. الگوهای مخاطی و عروقی در بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر معمولاً عادی است. نمونه‌برداری مخاطی بر روی بیماران دچار اسهال مزمن، به‌ویژه بیماران مسن‌تر مبتلا به اسهال شدیدتر، برای رد احتمال وجود کولیت میکروسکوپی انجام میشود.
سی تی اسکن
سی تی اسکن شکم و لگن برای رد احتمال ابتلا به دیگر دلایل دامن‌زننده به علائم انجام میشود، به‌خصوص اگر بیمار دل درد داشته باشد.
اندوسکوپی
پزشک لوله‌ای بلند و منعطف را برای انجام آندوسکوپی وارد دهان بیمار می‌کند و از راه گلو پایین می‌برد تا به مری برسد. دوربینی که در سر لوله قرار دارد، مشاهدۀ دستگاه گوارش فوقانی، شامل مری، معده و دوازدهه، را برای پزشک ممکن می‌سازد. عمل بیوپسی یا نمونه‌برداری از بافت حین آندوسکوپی انجام میشود. نمونۀ مایع نیز برای بررسی رشد بیش از حد باکتری‌ها جمع‌آوری میشود. اگر پزشک به ابتلای بیمار به بیماری سلیاک مشکوک باشد، دستور انجام آندوسکوپی می‌دهد.
آزمایش تحمل لاکتوز
لاکتاز آنزیمی است که برای هضم قند موجود در لبنیات به آن نیاز داریم. در صورت تولید نشدن آنزیم لاکتاز مشکلاتی مشابه علائم ناشی از سندرم رودۀ تحریک‌پذیر، مانند دل درد، باد و اسهال بروز می‌یابد. در این صورت ممکن است پزشک دستور انجام آزمایش تنفسی را بدهد. همچنین از بیماران خواسته میشود که شیر و لبنیات را به مدت چند هفته از رژیم غذایی‌شان حذف کنند.
تست تنفس برای رشد باکتری
رشد بیش از حد باکتری‌ها در رودۀ کوچک در تست تنفس بررسی میشود. رشد بیش از حد باکتری‌ها در میان بیمارانی شایع‌تر است که به تازگی جراحی روده انجام داده‌اند، مبتلا به دیابت هستند یا بیماری دیگری دارند که گوارش را آهسته می‌کند.
درمان سندرم روده تحریک‌پذیر
درمان قطعی سندرم روده تحریک‌پذیر هنوز یافت نشده است. با این حال، تغییر در عادات غذایی، مصرف داروها و روش‌های کنترل استرس و اضطراب می‌توانند در تسکین علائم این بیماری موثر باشند.
کنترل رژیم غذایی
تغییر عادات غذایی و پرهیز از غذاهای، یک روش مفید در مدیریت علائم سندرم روده تحریک‌پذیر است. یک نکته مهم آن است که هر فردی ممکن است به یک رژیم غذایی خاص پاسخ دهد. بنابراین، شروع رژیم غذایی و تغییر عادات غذایی باید زیر نظر پزشک گوارش و متخصص تغذیه صورت گیرد.
رژیم سرشار از فیبر
فیبر یبوست بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر را با شل کردن مدفوع و آسان‌تر کردن دفع برطرف می‌کند. دو نوع فیبر محلول و نامحلول وجود دارد. فیبر محلول در لوبیا، میوه و فرآورده‌های جو دوسر وجود دارد. فیبر نامحلول در سبزیجات و محصولات سبوس‌دار کامل یافت میشود. به بزرگسالان توصیه میشود که هر روز 25 تا 30 گرم فیبر غذایی مصرف کنند، اما اکثر افراد به این هدف روزانه نمی‌رسند. پژوهش‌ها حکایت از آن دارد که فیبر محلول بیشتر به رفع علائم IBS کمک می‌کند. مصرف نکردن فیبر کافی یا زیاده‌روی در مصرف فیبر علائم سندرم را شدیدتر می‌کند.
رژیم غذایی فودمپ یا FODMAP
فودمپ (FODMAP) یک عبارت اختصاری برای کربوهیدرات‌های “الیگوساکارید، دی‌ساکارید، مونوساکارید و پولیول تخمیرشدنی” است. این کربوهیدرات‌ها در واقع مولکول‌های قندی هستند که توسط باکتری‌های معده تخمیر می‌شوند و به وفور در رژیم غذایی ما یافت می‌شوند. روده کوچک نمی‌تواند کربوهیدرات‌های فودمپ را به خوبی جذب کند. به همین دلیل روده کوچک آب بیشتری جذب می‌کند تا بتواند این کربوهیدرات‌ها را به سمت روده بزرگ حرکت دهد. با این حال، این کربوهیدرات‌ها به راحتی توسط باکتری‌های موجود در روده بزرگ تخمیر می‌شوند که فرآورده جانبی آنها تولید گاز و اسیدهای چرب است و منجر به نفح، درد و اسهال میشود. هر قد مصرف این کربوهیدرات‌ها کاهش داده شود، این علائم نیز کمتر می‌شوند. بنابراین، رژیم غذایی با فودمپ پایین اغلب برای دوره محدودی برای افرادی که سندرم روده تحریک‌پذیر در آنها تشخیص داده شده است، تجویز میشود. اکثر افرادی که با این بیماری زندگی می‌کنند، از رعایت این رژیم سود می‌برند. اثربخشی رژیم غذایی با FODMAP پایین در بهبود علائم سندرم روده تحریک‌پذیر در برخی مطالعات تا %75 نیز گزارش شده است (منبع).
رژیم با FODMAP پایین یک رژیم حذفی سه مرحله‌ای است و شامل مراحل زیر است:
- مرحله اول: مصرف غذاهایی را که حاوی مقادیر زیادی از کربوهیدرات‌های فودمپ هستند، برای دو تا شش هفته متوقف کنید.
- مرحله دوم: به تدریج (هر سه روز یک‌بار) یکی از این غذاها را به رژیم خود اضافه کنید تا ببینید کدام یک از آنها علائم را در شما ایجاد می‌کنند. این مرحله ممکن است 8 تا 12 هفته طول بکشد.
- مرحله سوم: پس از آنکه غذاهای مشکل‌آفرین مشخص شدند، می‌توانید آنها را حذف کرده یا محدود کنید و سایر غذاها را بدون نگرانی مصرف کنید.
رعایت این رژیم بهتر است تحت نظر پزشک معالج و یک متخصص تغذیه صورت گیرد. متخصص تغذیه به شما کمک می‌کند که کربوهیدرات‌های FODMAP را از رژیم غذایی خود حذف کنید و یک برنامه غذایی سالم و ایمن داشته باشید.
| غذاهای با FODMAP بالا که باید مصرف آنها محدود شود |
| لبنیات |
| فرآورده‌های لبنی مانند شیر، لبنیات، پنیرهای نرم، ماست، کاستارد و بستنی |
| میوه‌ها |
| سیب، زردآلو، گیلاس، شاه توت، انبه، هلو، شلیل، گلابی، آلو و هندوانه یا آب هر یک از این میوه‌ها، از جمله آب‌میوه‌های طبیعی یا صنعتی یا مقادیر زیاد آب میوه یا میوۀ خشک |
| سبزیجات |
| سبزی‌هایی مانند کنگر فرنگی، مارچوبه، کلم بروکسل، جوانه‌ها، لوبیا، کلم بروکلی، کلم برگ، چغندر قند، گل کلم، سیر و نمک سیر، عدس، قارچ، پیاز، نخود فرنگی، نخود، لوبیا قرمز و فرآورده‌های سویا |
| غلات |
| فرآورده‌های تهیه‌شده از گندم سفید و چاودار |
| شیرین‌کننده‌ها |
| عسل و محصولات حاوی شربت ذرت با فروکتوز بالا مانند آدامس و آب‌نبات با شیرین‌کننده‌هایی که نامشان به «ـول» ختم میشود، مانند سوربیتول، مانیتول، زایلتول و مالتیتول. این شیرین‌کننده‌ها در آدامس‌های بدون قند، قرص نعناع، قطره‌ها و داروهای سرماخوردگی وجود دارند. |
| غذاهای با FODMAP پایین که مصرف آنها منعی ندارد |
| میوه‌ها |
| موز، بلوبری، طالبی، گریپ‌فروت، شهد نباتی، کیوی، لیمو، پرتقال و توت‌فرنگی |
| سبزیجات |
| شاخه‌های جوان بامبو (بامبو شوت)، جوانۀ لوبیا، کلم بوک چوی، هویج، خیار، پیاز کوهی، بادمجان، زنجبیل، کاهو، زیتون، زردک، سیب‌زمینی، پیازچه و شلغم |
| لبنیات |
| شیر بدون لاکتوز، شیر برنج، شیر بادام، شیر نارگیل، ماست بدون لاکتوز، پنیرهای سختی مانند فتا و بری |
| غلات |
| جو دوسر، سبوس جو دوسر، سبوس برنج، پاستای بدون گلوتن، برنج، ذرت، کینوآ، برنج سفید، آرد ذرت |
| پروتئین‌ها |
| گوشت گاو، گوشت خوک، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و توفو |
| مغزها |
| بادام، بادام زمینی، فندق استرالیایی، دانۀ کاج و گردو |
رژیم بدون گلوتن
بسیاری از بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر گزارش می‌دهند که علائمشان در پی حذف گلوتن از رژیم غذایی بهبود می‌یابد. حتی بیمارانی که به بیماری سلیاک مبتلا نیستند نیز متوجه بهبود علائمشان می‌شوند. گلوتن پروتئین موجود در غذاهای حاوی غلات مانند گندم سفید، چاودار و جو است. اگر رژیم غذایی با FODMAP پایین علائم را برطرف نکند، به بیمار توصیه میشود که غذاهای حاوی گلوتن، مانند پاستا و نان گندم سفید، را مصرف نکند تا مشخص شود که آیا رژیم بدون گلوتن علائمش را رفع می‌کند یا خیر. دلیل مفید بودن رژیم بدون گلوتن برای بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر این است که دانه‌های حاوی گلوتن دارای مقدار زیادی قندهای تخمیری (تولیدکنندۀ گاز) موسوم به فروکتان‌ها هستند. مصرف قندهای تخمیری باعث بروز علائم IBS در بیماران مبتلا به این سندرم میشود.
غذاهای روده تحریک‌پذیر با یبوست غالب (IBS-C)
برای تسکین یبوست مزمن در سندرم روده تحریک پذیر، باید از غذاهایی استفاده کنید که منابع سرشار فیبر هستند. افزایش فیبر در رژیم غذایی باید به صورت تدریجی انجام شود تا بدن بتواند خود را با آن تطبیق دهد. یک نکته دیگر آن است که بیماران سندرم روده تحریک‌پذیر فیبرهای حل شدنی را راحت‌تر از فیبرهای حل نشدنی تحمل می‌کنند، بنابراین بهتر است در رژیم خود از غذاهایی که منبع فیبرهای حل شدنی هستند، بیشتر استفاده کنید. علاوه بر فیبر، غذاهای حاوی چربی‌های چنداشباع یا تک اشباع سالم نیز می‌توانند به تسکین یبوست کمک کنند. اما غذاهای سرشار از چربی اشباع شده یا قند یبوست را تشدید می‌کنند. برخی از غذاهای مجاز و غیرمجاز برای سندرم روده تحریک‌پذیر با یبوست در زیر آمده است:
| غذاهای زیر را مصرف کنید | غذاهای زیر را محدود یا حذف کنید |
|
|
غذاهای روده تحریک‌پذیر با اسهال غالب (IBS-D)
در صورتی که اسهال علامت غالب سندرم روده تحریک‌پذیر در شما است، بهتر است از غذاهای ملایم استفاده کنید. بهتر است از مصرف غذاهای روغنی، چرب یا خامه‌ای خودداری کنید، زیرا آنها سبب تشدید انقباضات روده و ایجاد کرامپ و اسهال می‌شوند. به علاوه، مصرف فیبرهای حل نشدنی به این دلیل که آب بیشتری را جذب روده کرده و مدفوع را آبکی می‌سازد، مجاز نیست. غذاهای مجاز و غیرمجاز برای سندرم روده تحریک‌پذیر با اسهال در جدول زیر ارائه شده است:
| غذاهای زیر را مصرف کنید | غذاهای زیر را محدود یا حذف کنید |
|
|
غذاهای محرک روده تحریک‌پذیر
- غذاهای پرچرب: مصرف غذاهای چرب مانند غذاهای سرخ شده، فست فودها و بستنی ممکن است علائم سندرم روده تحریک‌پذیر از جمله اسهال، باد و نفخ را تشدید کند. مشخص نیست که آیا رژیم کم چرب علائم سندرم روده تحریک‌پذیر را بهبود می‌دهد یا خیر. با این حال، پرهیز از خوردن مقادیر زیاد غذاهای چرب سرخ شده و فرآوری شده مزایای سلامت دیگری نیز دارد.
- لبنیات: خوردن محصولات لبنی در برخی افراد می‌تواند منجر به تشدید علائم سندرم روده تحریک‌پذیر شود. این مسئله می‌تواند ناشی از لاکتوز در فرایندهای لبنی باشد. زمانی که لاکتوز در روده کوچک هضم نشود، توسط باکتری‌های روده بزرگ تجریه میشود که معمولا سبب اسهال، باد و نفخ میشود. به این مشکل عدم تحمل لاکتوز گفته میشود و به نظر می‌رسد در مبتلایان به سندرم روده تحریک‌پذیر با اسهال شدیدتر باشد. این افراد می‌توانند از پنیرها که به دلیل فرایند فرآوری خود کم لاکتوز هستند یا از شیر و ماست بدون لاکتوز که امروزه در بازار موجود هستند، استفاده کنند.
- کافئین: کافئین که در قهوه و فراورده‌های آن یافت میشود، یک محرک سندرم روده تحریک‌پذیر با اسهال است و می‌تواند روده را تحریک کند.
- الکل: الکل یک محرک دستگاه گوارش است و می‌تواند علائم سندرم روده تحریک‌پذیر را تشدید کند. برخی انواع نوشیدنی‌های الکلی که حاوی قندهای فودمپ هستند، نیز ممکن است علائم این بیماری را تحریک کنند.
درمان دارویی
برخی داروها در تسکین علائم سندرم روده تحریک‌پذیر موثر هستند. تجویز این داروها بر اساس علائمی که دارید، صورت می‌گیرد. داروهای موثر برای سندرم روده تحریک‌پذیر عبارتند از:
- داروهای سندرم رودۀ تحریک‌پذیر با اسهال غالب: داروهای ضداسهال حرکت روده را آهسته می‌کند و در نتیجه ضمن کاهش تعداد دفعات دفع، مدفوع سفت‌تر نیز میشود. پزشکان داروهایی مانند لوپرامید، ریفاکسیمین (نوعی آنتی‌بیوتیک) و الوکسادولین را برای درمان سندرم رودۀ تحریک‌پذیر اسهالی تجویز می‌کنند. آلوسترون ضمن در نظر گرفتن هشدارها و رعایت نکات احتیاطی فقط برای بانوان تجویز میشود.
- داروهای سندرم رودۀ تحریک‌پذیر با یبوست غالب: چند داروی تجویزی برای بیمارانی در دسترس است که یبوست علامت غالب سندرم رودۀ تحریک‌پذیرشان است. یکی از این داروها مکمل‌های فیبر است که مصرفشان در صورتی توصیه میشود که افزایش مصرف فیبر در رژیم غذایی کمکی به رفع یبوست نکرده باشد. داروهای مسهل و لوبیپروستون نیز برای این گروه از بیماران تجویز میشود.
- داروهای ضدافسردگی: داروهای ضدافسردگی مانند دوز پایین ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای و مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین غالباً در دوز پایین برای رفع علائم IBS تجویز می‌شوند. پزشکان داروهای ضدافسردگی را به این دلیل برای بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر تجویز می‌کنند که این داروها اثر تسکین‌دهندگی دارند و مصرف بلندمدتشان مشکلی را ایجاد نمی‌کند. اگر درد و اسهال علائم غالب سندرم باشد، مصرف داروهای تأثیرگذار بر سیستم عصبی روده موجب تسکین علائم میشود. این داروها واکنش‌پذیری روده را به غذاهای محرک یا استرس هیجانی کاهش می‌دهند.
- داروهای ضداسپاسم: پزشکان معمولاً داروهای ضداسپاسم مانند بنتیل و بوسکوپان را برای بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر تجویز می‌کنند، چون این داروها دل درد و دل‌پیچه‌ای را برطرف می‌کنند که از عوارض اصلی این بیماری است.
روان درمانی
ارتباط تنگاتنگی بین سیستم عصبی و عملکرد روده وجود دارد. استرس نقش مهمی در تناوب و شدت علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر دارد. عموم بیماران پیش از دچار شدن به این سندرم رویدادهایی ناراحت‌کننده را تجربه کرده‌اند یا در حال حاضر در موقعیتی استرس‌زا قرار دارند. برخی بیماران گزارش می‌دهند که علائم IBS مدت کوتاهی پس از مرگ یکی از عزیزانشان شروع شده است. بیماران دارای سابقۀ افسردگی نیز متوجه می‌شوند که علائمشان در پی عود افسردگی شدیدتر میشود. اضطراب یا افسردگی گاهی با شروع علائم سندرم بروز می‌یابد.
اگر استرس هیجانی محرک علائم باشد، می‌توان از چند مداخلۀ روان‌شناختی بهره گرفت. مداخله‌ای که بیش از همه تحت‌مطالعه و بررسی قرار گرفته است، رفتاردرمانی شناختی است. سودمندی رفتاردرمانی شناختی برای درمان سندرم رودۀ تحریک‌پذیر اثبات شده است. متخصص سلامت روان مجرب باید این درمان را انجام بدهد. همچنین ثابت شده است که هیپنوتیزم‌درمانی یا هیپنوتراپی برای مدیریت علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر مفید است.
درمان‌های جایگزین
به غیر از روش‌های ذکر شده، برخی درمان‌های جایگزین نیز می‌توانند در تسکین علائم سندرم روده تحریک‌پذیر موثر باشند. این درمان‌ها ممکن است نقش مکمل درمان اصلی را ایفا کنند و عبارتند از:
- پروبیوتیک: پروبیوتیک‌ها علائم کلی، نفخ و باد را بهبود می‌دهند.
- ورزش منظم
- طب سوزنی: طب سوزنی برای مدیریت اضطراب و بی‌خوابی ناشی از سندرم رودۀ تحریک‌پذیر مفید است. به‌علاوه طب سوزنی به واسطۀ تعدیل عملکرد حرکتی دستگاه گوارش و ادراک درد، اثر مستقیمی بر دستگاه گوارش دارد.
- ماساژدرمانی: ماساژ اضطراب را کاهش می‌دهد و استرس را از بین می‌برد.
- اصلاح عادت‌های خواب
- کاهش استرس
- تکنیک‌های تن‌آرامی یا مدیریت درد
اگر سندرم روده تحریک‌پذیر کنترل نشود، چه عوارضی دارد؟
سندرم روده تحریک‌پذیر یک بیماری خطرناک نیست، اما مزمن و طولانی مدت است و می‌تواند تاثیر منفی بر زندگی فرد بر جا بگذارد. این بیماری می‌تواند عوارض روانی و جسمانی در شخص مبتلا ایجاد کند که برخی از آنها عبارتند از:
- شقاق مقعدی: شقاق به دلیل زور زدن شدید هنگام دفع ایجاد میشود. شقاق یا فیشر پارگی کوچکی است که به دلیل یبوست‌های مکرر به سختی ترمیم میشود. از علائم شقاق می‌توان به درد، خارش و خونریزی اشاره کرد.
- هموروئید یا بواسیر: اسهال یا یبوست مزمن ناشی از سندرم رودۀ تحریک‌پذیر، باعث هموروئید میشود که به نوبۀ خود به خونریزی مقعد یا راست‌روده دامن می‌زند.دفع نامنظم خطر ابتلا به بواسیر یا نهفتگی مدفوع را افزایش می‌دهد.
- کاهش کیفیت زندگی: کیفیت بسیاری از بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر متوسط تا شدید کاهش می‌یابد. برای مثال بیمار به دلیل دفع نامنظم و دل درد مجبور میشود از مشارکت‌های اجتماعی منصرف شود، شرکت در مراسم را لغو کند یا مراسم را زود ترک کند. این سندرم زندگی شغلی بیمار را نیز به دلایلی مانند گرفتن مرخصی‌های بیشتر مختل می‌کند.
- اختلال‌های خلقی: تحمل علائم سندرم رودۀ تحریک‌پذیر زمینه‌ساز افسردگی یا اضطراب میشود. افسردگی و اضطراب سندرم رودۀ تحریک‌پذیر را شدیدتر می‌کند.
- اختلال‌های خواب: بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر به دلیل دل درد و انقباض‌های دیگری که در طول شب بیدار نگه‌شان می‌دارد، دچار مشکلات خواب می‌شوند. در نتیجه بیمار انرژی کمتری در طول روز خواهد داشت و خستگی بیشتری را تجربه خواهد کرد.
- مشکلات مثانه: ناراحتی‌های مثانه نیز دردسرساز میشود. فشار روی مثانه موجب تحریک مثانه و نامنظم شدن ادرار میشود.
نتیجه‌گیری
سندرم روده تحریک‌پذیر یک اختلال گوارشی مزمن است که سبب درد شکم و علائم روده‌ای مانند یبوست، اسهال و یا هر دو میشود. علائم این بیماری از فردی به فرد دیگر متغیر است. هر چند درمان قطعی برای این بیماری هنوز شناخته نشده است، تغییر عادات غذایی، مصرف برخی داروها و کنترل استرس و اضطراب می‌تواند در تسکین و کنترل علائم آن موثر باشد.
سوالات متداول
آیا روده تحریک‌پذیر قابل درمان است؟
در حال حاضر هیچ درمانی برای سندرم روده تحریک‌پذیر وجود ندارد. اما با رعایت یک برنامه غذایی و تغییرات سبک زندگی و همچنین مصرف برخی داروها می‌توان علائم آن را کنترل کرد.
آیا خون در مدفوع علامت سندرم روده تحریک‌پذیر است؟
خیر. خون در مدفوع می‌تواند علامت بیماری‌های جدی‌تری باشد.
آیا سندرم روده تحریک‌پذیر باعث سرطان میشود؟
خیر. روده تحریک‌پذیر سبب ایجاد سرطان کولورکتال در آینده نمی‌شود.
علائم سندرم روده تحریک‌پذیر در کودکان چیست؟
شایع‌ترین علائم سندرم روده تحریک‌پذیر در کودکان درد شکمی در اثر حرکات روده و تغییر در حرکات روده است که منجر به اسهال، یبوست یا هر دوی آنها میشود.
آیا روده تحریک‌پذیر باعث لاغری میشود؟
کاهش وزن و لاغری در سندرم روده تحریک‌پذیر معمول نیست. کاهش وزن بی دلیل ممکن است نشانگر یک بیماری دیگر مانند کولیت اولسراتیو یا بیماری کرون باشد که بیماری‌های التهابی روده هستند.
آیا روده تحریک‌پذیر باعث درد پهلو میشود؟
بله. سندرم روده تحریک‌پذیر با یبوست ممکن است سبب درد پهلو شود. برای مثال سندرم روده تحریک‌پذیر با اسهال و یبوست متناوب با درد پهلوی راست مرتبط است.
آیا قاعدگی علائم سندرم روده تحریک‌پذیر را در زنان تشدید می‌کند؟
بله. هورمون‌های زنان در سرتاسر سیکل قاعدگی نوسان دارند و این تغییرات هورمونی می‌تواند علائم سندرم روده تحریک‌پذیر را تشدید کند.
آیا روده تحریک‌پذیر می‌تواند سبب تکرر ادرار شود؟
روده تحریک‌پذیر می‌تواند با مثانه بیش فعال مرتبط باشد که سبب تکرر ادرار میشود. مقادیر بالای مدفوع در روده بزرگ می‌تواند سبب فشار به مثانه شود، به طوری که مثانه نمی‌تواند به اندازه‌ای که باید پر شود یا تخلیه آن به خوبی صورت نمی‌گیرد.
آیا سندرم روده تحریک‌پذیر باعث سرگیجه میشود؟
کرامپ و درد شکمی شدید در بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر می‌تواند سبب احساس سرگیجه و ضعف در آنها شود. به خصوص اگر این درد همراه با علائم دیگر سندرم روده تحریک‌پذیر وجود داشته باشد.
آیا سندرم روده تحریک‌پذیر با جراحی درمان میشود؟
درمان سندرم روده تحریک‌پذیر شامل پرهیز غذایی و درمان‌های دارویی است و جراحی برای این مشکل توصیه نمی‌شود.
آیا سندرم روده تحریک‌پذیر باعث شقاق و هموروئید میشود؟
اسهال و یبوستی که همزمان با سندرم روده تحریک‌پذیر رخ می‌دهد می‌تواند سبب هموروئید و شقاق شود.
عوارض سندرم روده تحریک‌پذیر بر پوست چیست؟
احتمال آنکه بیماران سندرم روده تحریک‌پذیر دچار برخی بیماری‌های پوستی مانند خارش، درماتیت آتوپیک و روزاسه شوند، بیشتر است.
آیا سندرم روده تحریک‌پذیر باعث خارش بدن میشود؟
بله. سندرم روده تحریک‌پذیر می‌تواند سبب برخی مشکلات پوستی از قبیل خارش شود.
تفاوت سندرم روده تحریک‌پذیر و سندرم روده نشتی چیست؟
سندرم روده نشتی (LG) و سندرم روده تحریک‌پذیر هر دو در نتیجه اختلال کارکرد روده ایجاد می‌شوند. در سندرم روده نشتی یا LG نفوذپذیری روده افزایش پیدا می‌کند که سبب مشکل در جذب مواد غذایی میشود. این بیماری با اختلالات دیگری مرتبط است و به همین دلیل علائم مشخصی ندارد که تشخیص آن را دشوار می‌سازد.
تفاوت سندرم روده تحریک‌پذیر و کولیت چیست؟
کولیت یک نوع بیماری التهابی روده است که بر خلاف سندرم روده تحریک‌پذیر که تنها روده‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، تمام بدن را درگیر می‌کند.
آیا می‌توان با سندرم روده تحریک‌پذیر روزه‌داری کرد؟
روزه‌داری با سندرم روده تحریک‌پذیر منعی ندارد و حتی ممکن است با استراحت دادن به دستگاه گوارش سبب بهبود علائم سندرم روده تحریک‌پذیر شود.